books

The Archive Thief, by Lisa Moses Leff, is an interesting read, although I found it ultimately unsatisfying. The parts are all interesting, well-documented and well-written, but they don't quite hang together as a coherent story. Since this is not a story, but instead a book about a real person, that's perhaps excusable.

Szajkowski was a speaker of Yiddish and, although he spoke several other languages, did most of his writing in Yiddish. He was prolific, beginning as a journalist and moving into scholarly historical writing. He did not have an advanced education, but became fascinated by finding historical documents and bringing them into relation with one another.

As a young man, he moved from Poland to France. At the outbreak of World War II, he joined the army, was injured, and ended up in the south of France where he managed to stay out of the internment camps. He was helped by the Sharps -- or the group they were working for -- to get out of France. In the US, he joined the armed forces and was a paratrooper on D-Day. In Berlin and France, after the war, he collected documents and archives fanatically including both evidence of Nazi crimes and looted Jewish documents.

He struggled after the war. Yiddish never really came back after the war and his efforts at publishing in English were only marginally successful. At some point, he turned to stealing archival materials. Eventually, when it appeared certain his crimes would come to light, he committed suicide. The book turns on trying to comprehend his motivations which are, in the end, unknowable.

I was attracted to the book for a couple of reasons. First, because I'm working with the Special Collections folks at UMass trying to put together archives about Esperanto. But also having just read A Bridge of Words and Defying the Nazis, I was interested to read another take -- a very different take -- on eastern-European Jewish experience. Unsurprisingly Zamenhof and Esperanto aren't mentioned, but many of the same issues are.

A central question to Szajkowski was whether Jews were better off to assimilate or to remain apart. By assimilating, they gained economic benefits and had less discrimination, but they lost their identity and language. It was a question that Szajkowski struggled with and would have probably answered differently at different points in his life. After all, assimilating hadn't protected the French Jews from the Holocaust.

I see this question echoed in the question about the interna ideo of Esperanto and the more current question of whether Esperanto is a movement or a hobby. Humphrey Tonkin has argued that what has sustained Esperanto was the moral authority that a social movement required. But it is also echoed in the commitment that Zamenhof made to universalism: to no longer pursue the agenda of the Jews -- or any particular nation or people -- and to only aim for what is best for all mankind. It's not a commitment that many of us can make.

Jen artikoleto kiun mi verkis antaŭ du jaroj cele al Esperanto-revuo. Mi sendis ĝin — kaj eĉ alparolis la redaktoro pri ĝi ĉe la UK — sed ĝi neniam aperis. Pro tio ke mi verkis novan afiŝon pri tio kion mi faros por libroj indas, tamen, ke oni trovu la informon pri la kolekto nun, do mi afiŝas ĝin ĉi tie.

En frua decembro 2014, mi ricevis telefonvokon de filo de maljuna samideano Allan C. BOSCHEN por sciigi min ke la patro translokiĝis por esti pli proksima al parencoj. Li diris ke li traktas la posedaĵojn de sia patro kaj serĉas hejmon por kelkaj skatoloj da Esperantaj libroj. Li demandis ĉu mi povus akcepti la librojn por ke oni uzu ilin. Mi konsentis. Post kelkaj tagoj, li alvenis dum la frua vespero kaj ni enportis ok skatolojn da libroj en mian domon.

Antaŭ kelkaj jaroj, mi korespondis kun Humphrey TONKIN kiu ekserĉis estontan hejmon por sia biblioteko postmorte. Li demandis min pri la specialan kolekton ĉe Universitato de Masaĉuseco Amherst (kie mi estas fakultatano). Mi kontaktis la arĥiviston ĉe mia loka universitato, Robert S COX, kiu pretis akcepti la kolekton. Mi proponis tion al s-ro TONKIN, sed li decidis direkti sian bibliotekon aliloken. Mi bedaŭris la perdon ĉar mi tre volis havi tian kolekton proksime sed persone havas nek monon nek tempon nek lokon en la domo nek kapablon nek emon por organizi ĝin mem.

Kiam mi ricevis ĉi tiujn skatolojn, mi decidis kontakti s-ro COX denove. Li tuj memoris kaj ankoraŭ interesiĝis pri Esperanto. Montriĝas, ke li interesiĝas pri lingvoj ĝenerale kaj artefaritaj lingvoj speciale. Fakte, li entuziasmas pri Esperanto kaj same ege bedaŭris la perdon de la antaŭa biblioteko. Ni interŝanĝis kelkajn mesaĝojn. Post unudu tagoj, ni aranĝis la transdonon de la skatoloj al li kaj la biblioteko oficiale akceptis ilin kiel la unua paŝo al starigi kolekton de Esperantaj libroj.

Post kelkaj tagoj plu, mi vizitis la bibliotekon por esplori kio estis en la skatoloj. Mi tre intence ne entreprenis tion dum mi havis la skatolojn. Mi vere ne volas akiri pli da libroj kaj mi timis ke, se mi scios kiuj estas la libroj, mi sentos teruran tenton alpreni kelkajn el la libroj por mi mem. Sed mi ege kuriozis kio estas en la skatoloj.

Intertempe, s-ro COX elprenis la librojn, forigis la duoblajn ekzemplerojn, kaj aranĝis la unuopajn sur bretoj. Per interkonsento kun la familio, ĝi nomiĝas la Allan C. BOSCHEN Esperanto-Kolekto.

Montriĝas ke la kolekto estas sufiĉe interesa. S-ro BOSCHEN kolektis dum longa Esperanta vivo kaj kelkaj libroj ankaŭ venas de la biblioteko de John L LEWINE. D-ro LEWINE ekesperantiĝis en 1920, estis tre aktiva dum la tuta vivo, translokiĝis al okcidenta Masaĉuseco en sia emeritiĝo, kaj mortis en 1982. Mi memoris ke s-ro BOSCHEN kaj d-ro LEWINE estis konatoj kaj, supozeble, post la morto, li ricevis liajn librojn.

Entute estas 6 metroj da libroj (ambaŭ flankoj de bretaro) inter ili multaj interesaj ekzempleroj. Kompreneble estis diversaj lernolibroj kaj vortaroj -- s-ro COX speciale interesiĝis pri unudu vortaroj kaj libroj pri Ido. Kompreneble estas ankaŭ multaj esperantologiaj libroj ekz. la kolektitaj verkoj de Zamenhof, kaj diversaj movadaj eldonaĵoj, jarlibroj, ktp. Sed estas ankaŭ dekoj da libroj de literaturo kaj poezio, speciale el la Budapeŝtaj kaj Skotaj skoloj: AULD, BAGHY, BOULTON, KALOCSAY, kaj multaj aliaj. Tradukita literaturo abundas inkluvize belege bindita ekzemplero de "Dia Komedio". Estas ankaŭ diversaj sciencaj libroj, de NEERGAARD kaj aliaj, kaj diversaj terminologiaj tekstoj. Ankaŭ multaj kulturaj tekstoj pri diversaj mondpartoj, ekz "Aŭstralio: Lando kaj Popolo" de 1927. Mi speciale ĝojis vidi tre bone konservitan ekzempleron de unua eldono de "Maskerado Ĉirkaŭ la Morto" de Teodoro ŜVARC. Baldaŭ, la arĥivistoj faros liston de la libroj laŭ aŭtoro.

La kolekto estos konservita. Homoj ne povos rekte prunti de ĝi, sed povos viziti ĝin. Kaj peti, laŭeble, ke oni faru kopiojn por esploraj celoj. Mi esperas ke studentoj interesiĝos pri Esperanto kaj esploros ĝin. La kolekto povas fariĝi la komenco de Esperanto-agado en la regiono. La kolekto neniam estos same granda kiel la Esperanto-muzeo en Vieno, sed estas neniu simila biblioteko en la regiono. Ĝi estas komenco.

Sekve, s-ro COX volas kreskigi la kolekton. Li jam aĉetis kelkajn librojn por pligrandigi la kolekton kaj bonvenigas kontribuojn. Li ankaŭ pripensas novajn akirojn, inkluzive la plenan verkaron de Zamenhof.

La kolekto jam kreskiĝas. Kelkaj lokaj esperantistoj jam kontribuas interesajn librojn, speciale librojn kiuj bezonas konservadon. Inter ili troviĝas subskribitan ekzempleron de La Teatra Korbo fare de Julio Baghy. Ĝi estis presita en 1934 per acida papero kaj la paĝoj ne-eviteble fariĝas frakasiĝemaj. Estas bone ke la libro oni prizorgos por ke ĝi restu havebla al la publiko, se nur por viziti. Ĉio estas bonvena, tamen. S-ro COX speciale ekscitiĝis pri kuirlibro kiu estis inter la lastaj aldonaĵoj.

Kiam mi ekserĉis hejmon por la kolekto, mi kontaktis Esperanto-USA kaj lernis ke ili dum kelkaj jaroj akceptas la bibliotekojn de forpasintoj, sed nur por disvendi ilin. Mi certas ke ni povas fari pli bone.

Antaŭ tridek jaroj, Aaron LANSKY, studento pri la Yida lingvo, konstatis ke la gefiloj forĵetas la librojn de siaj Yidaj gepatroj. Li decidis organizi Yidan Libro-Centron por konservi ilin. Komence, ili povis nur elpreni ilin de la rubujo, sed nun ili havas modernan esplorcentron por pristudi la librojn kaj klerigi la publikon pri la Yidaj lingvo kaj kulturo.

Mi ne trompas min ke pri Esperanto ni povus fari same. La esperantistaro estas nek tiel granda nek havas tiel profundajn poŝojn. Samtempe, ni ne simple rezignu ke ĉion forpasu senlukte. Ni havas amikon ĉe la arĥivon de UMass Amherst. Ili volas konservi ne nur librojn sed ankaŭ revuojn, ĵurnalojn, korespondadon, kaj ĉiajn Esperantaĵojn. Mi invitas la esperantistaron subteni nin per mono kaj libroj kaj dokumentoj. Usonanoj povas ricevi rabaton kontraŭ la impoŝtoj por mondonaĉo -- aŭ eĉ por la valoro de libroj. Ĉiaj kontribuoj estas bonvole akceptitaj.

Legu pri la plej novaj kontribuoj al la Boschen Kolekto en Kion mi faros por libroj.

Mi afiŝis pri la Boschen Kolekto post la apero de ĉi tiu artikolo.

Antaŭ kelkaj monatoj, mi ricevis mesaĝon de Humphrey Tonkin kiu nun prizorgas la oficejon de Universala Esperanto Asocio en NovJorko. Li scias ke mi serĉas librojn por la Boschen Kolekto kaj proponis donaci librojn de la oficejo kiujn li volis forigi. Li proponis ke mi venu por simpozio kiun li organizis kaj kunportu aŭton por ke mi forprenu 6 skatolojn de libroj samtempe. Bedaŭrinde, la simpozio okazis dum la lasta semajno de mia kurso kaj mi devis konservi tiun tagon por helpi miajn studentojn, do ne povis iri. Ni provis denove en junio, sed finfine mi nek povis tiam. Hieraŭ, post longa prokrasto, mi ekvojaĝis al NovJorko en aŭto por renkonti Humphrey, akiri la librojn (nun 8 skatolojn -- eble ili reproduktas sin), kaj tagmanĝi kune.

Antaŭ du tagoj, kiam la edzinjo provis starti la aŭton, ĝi ne funkciis por ŝi. Mi provis kaj ĝi tuj startis por mi. Mi iom zorgis ĉu estas bona ideo veturi centoj da kilometroj kun nefidinda aŭto, sed sen alia rimedo, decidis riski ĝin.

Kiel junulo mi loĝis en la kamparo kaj havis timon pri grandaj urboj. Mi evitis urbojn plejparte (kaj ankoraŭ evitas ilin laŭeble). Sed kiam mi vojaĝas al urbo, mi lernis antaŭlonge ne vojaĝu tien per aŭto — speciale en la orienta flanko de usono. En Kalifornujo, estis sufiĉe da loko por la vojoj kaj sufiĉajn ŝildojn por trovi la ĝustan vojon. Ĉe la orienta marbordo, la vojoj estas pli mallarĝaj kaj sen sufiĉajn ŝildoj por tiu, kiu ne jam konas la vojon.

Mi kontrolis la vojon antaŭe per Google Maps por kalkuli kiam mi forlasu la domon. Estas mirinde ke komputiloj povas ne nur proponi vojaĝon sed ankaŭ sciigi konstraŭdon aŭ trafikon por konsili pli rapidan vojaĝon.

En frua mateno, kun granda taso de kafo, mi ekiris. Estis varmega tago -- ege humida. Kiam mi haltis por benzino en Connecticut, vaporo kondensis sur miajn okulvitrojn kaj mi devis forpreni ilin kaj uzi la pumpilon blinde. Vojflanke, mi vidis marmoton kiu staris apud arbeto. Per siaj manoj, li provis kapti per la antaŭaj piedoj la subaj folioj. Sub grandaj kverkoj, meleagroj vagis dum mi preterkondukis. Mi precipe feliĉis ke ili ne vagis en la vojon.

Tuj post mi eliris la ŝoseon en Manhattan, mi telefonis al Humphrey por sciigi lin ke mi estas alvenonta. Li respondis "Brile!" kaj diris ke li havas lokon antaŭ la konstruaĵo por parkumi la aŭton dum alport la librojn. Post du minutoj, mi alvenis kaj trovis Humphrey gardante la lokon. Ni eniris la konstruaĵon kaj ĉe la UEA oficejo li havis ĉareton. Li prenis la skatolon unu post alia kaj donis ilin al mi. Per du vojaĝoj, ni portis la ok skatolojn al la aŭto. Sukceso!

Poste, ni alparolis la pordiston por diskuti kie parkumi la aŭton dum tagmanĝo. En NovJorkUrbo plimalpli mankas surstratan parkumejojn. La pordisto propoponis parkumejon sur la sama strato kiel la konstruaĵo, sed du stratanguloj en la malĝusta direkto -- ĉiuj stratoj en Manhattan estas unudirektaj. Li klarigi ke mi pluiru laŭ la 44a, turnu maldekstren ĉe 1a strato, turnu maldekstren je 45a, turnu maldekstren je la 2a, turnu dekstren je la 43a, turnu dekstren je la 3a, kaj turnu dekstren je la 44a kaj jen! Surprize, ĝi estis same facila. Ĉe la parkumejo, oni klarigis ke, se mi revenos je la 2a horo kostos $46, kaj poste estos $56.

Mi promenis refoje al la UEA oficejo. Kiu estis varmega tago en la kamparo fariĝis vere flamanta tago en la urbocentro. En la oficejo, mi babilis gaje dum horo kun Humphrey. Li diris al mi kelkajn novajn rakontojn kaj mi povis paroli al li pri la kolekto kaj aliaj lastaj novaĵoj. Antaŭ ol foriri al la restoracio, Humphrey serĉis ion por "donaci" al mi. Mi jam havis lian tradukon de Korĵenkov. Tiam li prenis ruĝan skatoleton kiu enhavis diversajn malnovajn librojn pri internacia politiko. Inter ilin, mi tuj rekonis la "eta ruĝa libro" de Mao Zedong, sed tio estas nur unu el multaj tre interesaj aferoj. Mi protestis ke mi ne volas porti ĝin al restoracio kaj li trovis sakon kaj metis la skatolon en ĝi: "Jen! Nun vi devas preni!" li diris.

La tagmanĝo estis festo por adiaŭi staĝanton kiu laste laboris en la UEA oficejo. Ni iris al turka restoracio kelkaj stratoj for kaj atendis la aliajn. La tagmanĝo ofertis elektojn de antaŭmanĝo kaj plado. Mi manĝis "cacik" (jogurta-kukumaĵo) kaj turka "kefto" -- speco de kebabo. La plado ankaŭ havis rostitan pipron kiu aspektis sufiĉe ordinara sed montriĝis ege spica. Ege ege spica. Sed ĉio estis tre bona.

Finfine, mi adiaŭis al ĉiuj -- mi gratulis al la staĝanto kaj deziris estontan sukceson kaj promenis al la parkumejo. Mi pagis la $56 kaj ekvojaĝis hejmen. La eliro de la urbo estis tre longa pro la densa trafiko, sed mi finfine alvenis hejmen.

Mi ankoraŭ ne sukcesis kontakti la bibliotekiston do la libroj ankoraŭ okupas la tuton de la malantaŭo de mia aŭto. Sed mi havis hazardan renkontigon kiu meritis ĉion. La kanceliero de la universitato preterpasis mian aŭton kaj salutis min do mi elsaltis por demandi ĉu li volas vidi ion mirindan. Kaj mi montris al li, senvorte, la etan ruĝan libron. Li vere miris, ĉar li scias ke mi parolas Esperanton, sed nur iom post iom konstatas kiom granda kaj interesa estas la historio de Esperanto. Mi mallonge rankontis al li pri la kolekto kaj li premis al mi la manon kaj salutis min bonkore. Sukceso!

I wrote about learning Esperanto with this book and wanting to make it available via Project Gutenberg. Our first request was denied because the laws make the rights unclear, so we solicited a letter from the publisher that would establish the work as public domain. We got a reply, forwarded the letter to PG and, on Christmas morning, the email giving us clearance was in my in-box! The project is on!

I'm about half-done with scanning -- I'll head back down to the basement tomorrow and see if I can get it finished. I expect another 4 to 6 hours will finish it off. I'm really pleased that this book is going to be available to the public again. In some ways, it is a bit dated (as it was published in 1906. Nevertheless, the fundamentals of Esperanto haven't changed a bit and the commentary that describes the grammar is exceedingly well-written.